Rechtsvormen en statuten
Al gauw nadat je een lokaal duurzaam energie-initiatief bent gestart, komt waarschijnlijk de behoefte om de activiteiten onder te brengen in een rechtsvorm. Een rechtsvorm die past bij jullie activiteiten, plannen en ambities. In dit artikel zetten we de aandachtspunten bij het kiezen van een rechtsvorm op een rij.
Waarom een rechtsvorm?
Op het moment dat een initiatief activiteiten verricht, moeten er kosten gemaakt worden, zijn er inkomsten nodig en moet het geld beheerd worden. En dan is het natuurlijk gewenst dat het geld niet via een privérekening van een van de initiatiefnemers beheerd wordt. Een op te richten rechtsvorm biedt dan uitkomst.
Door de activiteiten vanuit een rechtsvorm te organiseren, ligt ook de aansprakelijkheid bij de rechtsvorm en wordt persoonlijke aansprakelijkheid voorkomen. Los van bovenstaande redenen is wellicht de belangrijkste reden dat door het oprichten van een rechtspersoon het initiatief identiteit krijgt en vastgelegd wordt waar het voor staat.
Een rechtsvorm kiezen
Er zijn verschillende rechtsvormen die elk hun eigen kenmerken hebben. Een goede match met de (toekomstige) activiteiten is belangrijk. Zo is het bijvoorbeeld voor een stichting wel mogelijk om een ANBI-status te verkrijgen (Algemeen Nut Beogende Instelling) met alle voordelen van dien. Bij een coöperatie is dit per definitie niet mogelijk.
De keuze voor een rechtsvorm zal in vele gevallen ook afhangen van de deelnemende partijen. Zijn dit alleen burgers of is ook de gemeente of provincie betrokken? Mogelijk zijn er ook marktpartijen die participeren? En let ook op de fiscale aspecten van de verschillende rechtsvormen!
ANBI-status
Als de Belastingdienst een organisatie als ANBI erkent, komt de organisatie in aanmerking voor vrijstelling van schenkbelasting en erfbelasting. De ANBI-status maakt jouw initiatief aantrekkelijker voor donateurs. Giften van een particulier aan een ANBI zijn voor die particulier aftrekbaar voor de inkomstenbelasting als persoonsgebonden aftrek.
Verschillende rechtsvormen
> Stichting
Een stichting is gericht op het realiseren van een bepaald (ideëel) doel. Een stichting mag geen winstoogmerk hebben. De verdiensten van de stichting moeten ingezet worden voor de realisatie van haar doelstellingen. Een stichting heeft geen leden, maar kan wel donateurs of vrijwilligers hebben. De zeggenschap binnen een stichting ligt bij het bestuur van de stichting. Een stichting is een prima vehikel om te starten.
De initiatiefnemers vormen vaak het stichtingsbestuur en hebben daarmee ook de vrijheid en ruimte om het initiatief in de door hen gewenste richting vorm te geven. Lukt het ook nog om een ANBI-status te verkrijgen dan zijn giften aan de stichting fiscaal aftrekbaar, hetgeen voor donateurs zeker interessant kan zijn.
> Vereniging
Ook een vereniging wordt vaak als startvariant gebruikt om de betrokkenheid vorm te geven. Later kan de vereniging indien gewenst omgezet worden in een coöperatie. Een vereniging heeft leden en bij een vereniging ligt de zeggenschap via de Algemene Leden Vergadering bij de leden. Mocht er verdiend worden, dan kan deze ‘winst’ worden ingezet voor de realisatie van de doelstellingen van de vereniging. De doelstelling van een vereniging mag overigens niet zijn om de winst onder de leden te verdelen.
Er zijn twee soorten verenigingen te onderscheiden. Een vereniging met volledige rechtsbevoegdheid of een vereniging met beperkte rechtsbevoegdheid. Bestuurders van een vereniging met volledige rechtsbevoegdheid zijn niet aansprakelijk met hun privévermogen voor verplichtingen. Voor de oprichting hiervan wordt door de notaris een akte opgemaakt.
Daarnaast moet de vereniging worden ingeschreven bij de Kamer van Koophandel. Een vereniging met beperkte rechtsbevoegdheid hoeft niet opgericht te worden met hulp van de notaris. Een bestuurder is wel aansprakelijk voor verplichtingen met het privévermogen. De aansprakelijkheid is wel te beperken door de vereniging in te schrijven bij het handelsregister.
Bij een coöperatie ligt de zeggenschap bij de leden en deelt iedereen in de winst
> Coöperatie
Een coöperatie is een bij notariële akte als coöperatie opgerichte vereniging. Het is een vereniging mét een bedrijf. "Zij moet zich blijkens haar statuten ten doel stellen stoffelijke behoeften van haar leden te voorzien krachtens overeenkomsten, anders dan van verzekering, met hen gesloten in bedrijf dat zij te dien einde te hunnen behoeve uitoefent of doet uitoefenen (art. 2:53 Burgerlijk Wetboek)."
De activiteiten van dat bedrijf voorzien dus in 'bepaalde stoffelijke behoeften' van de leden. Welke dat zijn, dat is vastgelegd in de statuten van de coöperatie. Denk bijvoorbeeld aan gezamenlijke inkoop, verkoop of levering van diensten voor de aangesloten leden. Bekende voorbeelden zijn Friesland Campina (zuivelcoöperatie), de Rabobank (financiële dienstverlening en Achmea, CZ, VGZ en andere zorgcoöperaties. In het geval van een energiecoöperatie gaat het om de opwekking van duurzame energie.
Een coöperatie is een dus een speciale vereniging die overeenkomsten aangaat met en voor haar leden. De coöperatie staat bekend als een democratische en transparante organisatievorm. Een organisatie van, voor en door de coöperatieleden.
De leden bepalen
Binnen de coöperatie ligt de zeggenschap bij de leden en deelt iedereen in de winst. De leden benoemen het bestuur, dat de coöperatie bestuurt. De oprichting van een coöperatie gebeurt bij de notaris. Die stelt een notariële akte op.
Het doel waarvoor de coöperatie opgericht wordt, kan zeer verschillend zijn. Zo is er de bedrijfscoöperatie (waarbij leden inkopen, verkopen en leveren), de consumentencoöperatie (waarbij de coöperatie collectief inkoopt en weer verkoopt) en de producten-/dienstencoöperatie (waarbij de leden werken bij de coöperatie).
Zeker als initiatieven ook meer bedrijfsmatige activiteiten gaan ondernemen wordt vaak voor een coöperatie als rechtsvorm gekozen. Gekozen wordt vrijwel altijd voor een coöperatie U.A. Hierbij staat U.A. voor uitgesloten aansprakelijkheid: dat voorkomt dat leden aansprakelijk gesteld kunnen worden voor de verliezen in een coöperatie. In het geval van een faillissement zijn leden hooguit hun eigen inbreng kwijt.
> Besloten vennootschap
De besloten vennootschap ofwel de BV is een rechtspersoon waarvan het maatschappelijk kapitaal verdeeld is in aandelen. De vennootschap is besloten omdat de aandelen niet vrij overdraagbaar zijn, in tegenstelling tot de naamloze vennootschap waarvan de aandelen in beginsel vrij overdraagbaar zijn, bijvoorbeeld op de effectenbeurs. De zeggenschap binnen de BV ligt bij de algemene vergadering van aandeelhouders.
In het verleden was voor het oprichten van een BV een minimumkapitaal van €18.000,- euro nodig. Sinds 1 oktober 2012 is deze eis komen te vervallen en zijn er ook meer mogelijkheden om de BV naar eigen wens in te richten. Om die reden spreekt men van een flex-BV.
Energie-initiatieven kiezen bijna nooit voor een BV. Als er al voor een BV gekozen wordt dan is dat vaak in combinatie met een coöperatie, waarbij de coöperatie 100% aandeelhouder van de BV is. Bijvoorbeeld in het geval van een (risicodragend) windproject.
In de praktijk kiezen de lokale duurzame energie-initiatieven bij de overgang naar meer bedrijfsmatige activiteiten veelal voor de coöperatie als rechtsvorm
Rechtsvormen wisselen of combineren
Organisatie en rechtsvormen kunnen zich door de tijd ontwikkelen. Een initiatief kan bij aanvang geen status hebben, daarna een stichting of vereniging worden en vervolgens een coöperatie.
Veel initiatieven kiezen ook voor een combinatie van rechtsvormen, bijvoorbeeld een coöperatie waar een BV ‘onderhangt’. Wanneer er financieel risicodragende werkzaamheden worden verricht (productie plaatsvindt), wordt er vaak gekozen voor het oprichten van een BV. Deze BV wordt als het ware ‘onder de coöperatie gehangen’.
Een directeur draagt de financiële verantwoordelijkheid van de BV. Daarmee wordt het financiële risico weggenomen bij de coöperatieleden en het bestuur. Aanbevolen wordt om ook bij het opzetten van deze constructies een deskundige te raadplegen.
| Vereniging volle rechtsbevoegdheid | Vereniging met beperkte rechtsbevoegdheid | Stichting | Coöperatie | BV | |
|---|---|---|---|---|---|
| Oprichting | Notariële akte | Statuten | Notariële akte | Notariële akte | Notariële akte |
| Bestuur | Bestuur | Bestuur | Bestuur | Ledenraad, evt. Raad van Toezicht | Directie |
| Andere organen | Leden | Leden | Geen | Ledenraad, evt. Raad van Toezicht | |
| Aansprakelijkheid | Bestuur (bij onbehoorlijk bestuur) | Bestuur (bij onbehoorlijk bestuur en niet ingeschreven in handelsregister) | Bestuur (bij onbehoorlijk bestuur) | Leden WA geheel, BA beperkt en U.A. niet. Bestuur (bij onbehoorlijk bestuur) | Bestuur (bij onbehoorlijk bestuur) |
| Belastingen | Evt. Vennootschaps-belasting | Evt. Vennootschaps-belasting | Evt. Vennootschaps-belasting | Vennootschaps- en inkomstenbelasting over winstuitkering | Vennootschaps- en inkomstenbelasting over salaris directie en dividend |
Good governance
Welke rechtsvorm ook gekozen wordt, een good governance (goed bestuur) is uitermate belangrijk. Statuten kunnen in het begin als het initiatief nog 'zoekende' is, eenvoudig van opzet zijn. Al lerende kunnen lokale spelregels worden vastgelegd in reglementen die goedgekeurd moeten worden door de leden. Statuten dienen het doel van het initiatief.
Als het initiatief niet met een Raad van Commissarissen of Raad van Toezicht wil werken, moet je je goed afvragen op welke manier het besturen (leiden), controleren en uitvoeren van elkaar wordt gescheiden. Een bestuur dat zelf leidt, uitvoert en controleert is niet mogelijk. Een coöperatie is geen vereniging of stichting maar een bedrijf in dienst van de leden.
Je kunt kiezen voor een bestuur dat controleert, een directeur die stuurt en werkgroepen die uitvoeren of een Raad van Commissarissen die controleert een bestuur dat stuurt en werkgroepen die uitvoeren. Een coöperatie met drie bestuursleden die alles doen lijkt meer op een stichting. Kern van het verhaal is dat je heel goed met elkaar door wilt nemen wat jullie willen bereiken en welke vorm daar nu het beste bij past.
Kern van het verhaal is dat men met elkaar heel goed doorneemt wat men wil bereiken en welke vorm daar nu het beste bij past
Statuten
De ‘spelregels’ van je rechtsvorm leg je vast in statuten. De statuten vormen een notariële akte waarin afspraken zijn vastgelegd. Afspraken over doelstellingen, aansprakelijkheid van bestuur en de leden, toelating van leden en beëindiging van het lidmaatschap, geldmiddelen (jaarlijkse bijdrage van leden, uitgifte van participaties, giften en donaties), wijze van aanstellen van het bestuur en beëindiging van bestuurslidmaatschap, besluitvorming en toezicht door de coöperatieraad of een Raad van Advies of Raad van Toezicht.
In de praktijk bekijkt en bepaalt elk initiatief zelf wat voor haar de beste formulering van de artikelen van de statuten is. Zo hebben sommige initiatieven naast levering en lokale opwekking van duurzame energie ook als extra doelstelling energiebesparing, het leveren van een bijdrage aan de lokale energietransitie en het vergroten van bewustwording binnen de lokale gemeenschap.
Zoals hiervoor aangegeven kan het van belang zijn om een Raad van Toezicht op te richten, om belangenverstrengelingen in het bestuur tegen te gaan (bewaken van good governance).
Neem de tijd
We bevelen aan om als initiatief de tijd te nemen voor het doorspreken en opstellen van de statuten. Het is goed om stil te staan bij consequenties van statuten. Gaat het initiatief voor focus of een bredere doelstelling?
Naast statuten kunnen afspraken ook in verschillende reglementen vastgelegd worden. In de statuten verwijs je dan naar het reglement. Het voordeel hiervan is dat wijzigingen buiten de notaris om geregeld kunnen worden. In de statuten leg je dan vast wie het reglement mag wijzigen en vaststellen. Voordeel van het vastleggen van afspraken in de statuten is anderzijds dat ze in dat geval lastiger te wijzigen zijn.
Het is verstandig vooraf goed na te denken welke afspraken je in de statuten vastlegt en welke in een reglement. Ook raden we aan om leden in de initiatiefgroep met kennis op het gebied van rechtsvormen en statuten, bijvoorbeeld een jurist of fiscalist, actief te betrekken bij dit onderdeel. Zo kunnen ook notariskosten beperkt worden. Overigens loont het ook zeker om te zoeken naar een notaris die 'vanwege het goede doel' bereid is om voor een aangepast tarief statuten op te stellen en rechtsvorm op te richten.
