7. Innovatie
Zonnepark Heeten. Foto: TenneT
In dit hoofdstuk bekijken we de innovaties van energiecoöperaties. Dit jaar gaat de aandacht met name uit naar de energiemarkt en de productie van waterstof.
De turbulentie op de energiemarkt brengt een aantal innovatieve ontwikkelingen in een stroomversnelling. We noemen: het slim verbinden van vraag en aanbod, de levering van wind- en zonnestroom tegen kostprijs en flexibiliteit.
Coöperaties in de handelsketen
Ontwikkelingen in de handelsmarkt, waar de coöperaties al tien jaar actief zijn, nemen een vlucht door de energiecrisis. De twee coöperatieve energieleveranciers, beide opgericht in 2013, spelen daarbij een belangrijke rol. Dit zijn om | nieuwe energie en Energie VanOns.
Leveranciersvergunning
Deze energieleveranciers zijn coöperaties met lokale energiecoöperaties als leden. Ze hebben een leveranciersvergunning en kunnen wind- en zonnestroom inkopen bij de coöperaties en weer verkopen aan de leden van de coöperaties (en andere lokale klanten). Met hun handel sluiten de coöperatieve leveranciers de lokale energiekringloop. Energie lokaal opgewekken én lokaal leveren zonder winstoogmerk is het streven.
Beide zijn in december 2021 in een rapport van Consumentenbond, Natuur & Milieu en WISE met een 10 beoordeeld op duurzaamheid1. Ook leverancier Greenchoice is een belangrijke partij voor veel energiecoöperaties.
Lokale geldstroom
Er komt ook een lokale geldstroom op gang in de vorm van een jaarlijkse winstuitkering aan de aangesloten coöperaties en een vaste bijdrage voor elke klant die lid is van een aangesloten coöperatie. Deze inkomsten investeren de coöperaties in lokale duurzame en sociale projecten.
De leveranciers leveren ook diensten aan de coöperaties op gebied van marketing, communicatie en kennisproducten. Zo stonden ze aan de wieg van innovatieve postcoderoosconcepten en werken ze aan innovaties op het gebied van levering tegen kostprijs en flexdiensten. Om | nieuwe energie bereidt zich voor op een rol als warmteleverancier.
- Onderzoek duurzaamheid Nederlandse stroomleveranciers, Consumentenbond, Natuur & Milieu en WISE, december 2021
Leveren tegen kostprijs-plus en slim delen
Het is een oude wens van de coöperaties om de zelfopgewekte stroom zelf aan de leden te leveren. Door de turbulentie op de energiemarkt krijgt dit extra urgentie.
De coöperaties willen huishoudens en bedrijven beschermen tegen grillige stroomprijzen en kunnen leveren tegen voorspelbare en eerlijke tarieven. Ze streven naar levering tegen ‘kostprijs-plus’. Dat wil zeggen: kostendekkend met een marge, de plus, voor toekomstige investeringen, het opvangen van risico’s en investeringen in maatschappelijke doelen.
Kostprijs-pluslevering
Kostprijs-pluslevering klinkt gemakkelijker dan het is. Op dit moment is levering aan de eigen leden alleen mogelijk met tussenkomst van een vergunninghoudende energieleverancier. Die leden moeten dan wel klant zijn bij de leverancier die die wind- en zonnestroom van de coöperatie inkoopt.
Wanneer er niet genoeg wind of zon is, koopt de leverancier stroom in op de energiemarkt, waar de prijzen (veel) hoger kunnen zijn dan de kostprijs-plus van de coöperatie. Hierdoor ligt de prijs voor de leden uiteindelijk toch hoger dan de kostprijs-plus, en blijft deze onvoorspelbaar.
De levering tegen een vaste prijs vormt ook een risico voor de energieleveranciers, die vooraf niet weten tegen welke prijs ze op de markt moeten inkopen. Ze moeten een ruime marge aanhouden om dit risico af te dekken, wat de prijs verder verhoogt.
Energie delen
Om de prijs zo laag en stabiel mogelijk te houden, is het belangrijk dat de klant zoveel mogelijk stroom afneemt als het waait en/of de zon schijnt. Vraag en aanbod moeten, met andere woorden, slimmer op elkaar aansluiten. Energie delen binnen een gemeenschap is hierop een antwoord.
In het pilotproject local4local werken Energie Samen en twaalf partners dit model verder uit. In december 2022 werd bekend dat 3 miljoen euro subsidie is toegekend uit de MOOI-regeling (missiegedreven onderzoek, ontwikkeling en innovatie) van het ministerie van Economische Zaken en Klimaat.
Achtergrondinformatie
Local4local
In het local4local-model leveren coöperaties energie aan lokale afnemers tegen een faire en voorspelbare prijs. Lokaal opgewekte stroom wordt lokaal gedeeld met alle leden van een ‘energiegemeenschap’. Die bestaat niet alleen uit de leden van de coöperatie, maar kunnen alle burgers, bedrijven, organisaties en de gemeente in een bepaald gebied bevatten die stroom produceren én verbruiken.
De energiegemeenschap is een juridische entiteit die in het belang van de leden (conform Europese richtlijnen) zonder winstoogmerk actief is in de energiemarkt.
Belangrijke doelen van local4local zijn energiebesparing, slimmer gebruik van het energienetwerk en gedragssturing, zodat vraag en aanbod dichter bij elkaar komen.
Er werken dertien partijen samen, waaronder naast EnergieSamen de twee hierboven genoemde coöperatieve leveranciers, vier coöperaties, twee regionale koepels uit Gelderland, de Windunie en het platform ENTRNCE.
Handel in flexibiliteit
Er zitten meer innovaties in het vat die draaien om het beter afstemmen van vraag en aanbod. Dat is ook nodig voor de balans op het net (vraag en aanbod moeten altijd gelijk zijn) en om de druk op de elektriciteitsnetwerken te verminderen (netcongestie). Dit is een behoorlijk complex dossier waar de gemiddelde coöperatie zich nog niet mee bezighoudt. Voorlopers bereiden de weg.
Voordelen van flexibiliteit
De netbeheerders en leveranciers vragen om flexibiliteit van producenten en consumenten. Daarmee ontstaan voor de coöperaties nieuwe manieren van geld verdienen door middel van handel op flexibiliteits- en onbalansmarkten en de levering van flexibiliteitsdiensten. Dit komt eenvoudig gezegd neer op het slim aan- en afschakelen van productie-installaties en/of elektrische apparaten, zodat vraag en aanbod beter op elkaar zijn afgestemd.
Flexibiliteit in de vorm van regelbaar vermogen en het aanbieden van reservecapaciteit op speciale energiemarkten kan geld opleveren. Dat gebeurt nu al op beperkte schaal en zit in een stroomversnelling.
Uitgelichte onderzoeksinitiatieven
Energie Samen heeft het thema ‘flex’ omarmd en coördineert de activiteiten rond coöperatieve flexibiliteit op landelijk niveau. Ook andere partijen, zoals hogescholen en universiteiten werken nauw samen met de coöperatieve beweging. We noemen hier de volgende initiatieven:
Wattflex: een coöperatieve aggregator
Het project Wattflex zet in op de ontwikkeling van coöperatieve aggregatordiensten. Met een aggregator wordt gedoeld op een bedrijf dat flexibiliteit van meerdere stroomaanbieders organiseert.
Een coöperatieve aggregator zorgt ervoor dat coöperatieve wind- en zonneparken hun productie af- en aanschakelen en dit gezamenlijk als flexibel regelvermogen aanbieden aan de landelijke netbeheerders in ruil voor een vergoeding.
Ook aan de vraagkant kunnen coöperaties een rol spelen, bijvoorbeeld door flexibiliteit van hun leden aan te bieden. Denk aan elektrisch vervoer dat op specifieke tijden op- of juist ontlaadt in tijden van stroomtekort, aan thuisopslag en het aan- en afschakelen van zonnepanelen op daken van woningen.
In dit plan werken meerdere partijen samen. Het bouwt voort op eerdere onderzoeksprojecten.
Accept: onderzoek op de onbalansmarkt
Het Europese onderzoeksproject Accept ontwikkelt een route voor energiecoöperaties om actief te worden op de onbalansmarkt. De wijk EVA-Lanxmeer in Culemborg dient als pilotlocatie met een solarcarport met laadplein en een warmtepomp bij het wijkwarmtebedrijf.
Coöperatief in Balans: innovatieve energiediensten
Het onderzoeksproject Coöperatief in Balans richt zich op de ontwikkeling van innovatieve lokale en regionale energiediensten, onder meer om problemen als netcongestie het hoofd te bieden.
Het omvat blokchain-achtige oplossingen en juridische routekaart om een actiever rol van coöperaties in het energiesysteem te verkennen. Het is een samenwerking van Hanzehogeschool Groningen, Hogeschool Utrecht, Rijksuniversiteit Groningen, lokale coöperaties en een aantal andere energiepartners.
Lessen uit de experimentenregeling
De onderzoeksprojecten Wattflex, Accept en Coöperatief in Balans bouwen onder andere voort op de lessen uit de zogenoemde ‘experimentenregeling’. In 2014 werd een wettelijke mogelijkheid gecreëerd om te experimenteren met energielevering en netbeheer in coöperatief verband. Initiatiefnemers konden een ontheffing aanvragen van de verplichtingen van de Elektriciteitswet 1998. Dat zou het gemakkelijker maken om eigen opgewekte stroom te leveren aan deelnemers in het gebied. In totaal zijn 19 ontheffingen verleend sinds 2015, onder andere aan vijf coöperaties. De regeling is stopgezet in 2020.
Uitgelichte lokale projecten
GridFlex Heeten (Raalte, Overijssel)
Energiecoöperatie Endona realiseerde in 2018 een zonnepark om de eigen zonnestroom zelfstandig te distribueren, opslaan en verhandelen. De coöperatie was in 2015 de eerste partij die een ontheffing kreeg voor de experimentenregeling (zie verder).
Het doel van hun project GridFlex Heeten is om lokale vraag en aanbod optimaal op elkaar af stemmen, inclusief batterijopslag bij huishoudens. De coöperatie levert haar zonnestroom via energieleverancier Energie VanOns en aan zelflevering wordt gewerkt.
De coöperatie gaat op basis van haar ervaringen verder met opslag bij het zonnepark, thuisbatterijen en elektrisch vervoer (onder andere met Wattflex). Het doel is te komen tot een blauwdruk voor coöperaties voor het opschalen van flexibiliteit, een onderzoeksproject geleid door ondernemerscoöperatie Escozon.
Lokaal Energie Flexibiliteit in Eemnes (Utrecht)
De coöperatie EemnesEnergie en de gemeente Eemnes doen mee aan het Europese project Lokaal Energie Flexibiliteit, dat ernaar streeft om lokaal opgewekte, duurzame energie zoveel mogelijk lokaal te gebruiken. Dat kan door direct gebruik, verkoop aan de buren en opslag in een gezamenlijke batterij.
Het project startte in 2020 met 50 huishoudens die een energiecontract met dynamische prijzen aangingen met energieleverancier EnergyZero.
Zeeuwind en de nieuwe netcode: ruimere mogelijkheden voor de netbeheerder
Op 25 november 2022 werd de nieuwe Netcode elektriciteit van kracht, waarmee netbeheerders meer mogelijkheden hebben om flexibele contracten af te sluiten.
De coöperatie Zeeuwind en partner hadden de primeur: zij waren de eerste die een flexibel contract voor congestiemanagement afsloten met netbeheerder Stedin. Zij maken ruimte op het lokale net door hun windpark terug te regelen als het vol dreigt te lopen. Hiermee ontstaat ruimte voor een nieuw zonnepark.
Teus Baars, directeur-bestuurder bij Zeeuwind: “Als wij af en toe een stapje terug doen om andere duurzame initiatieven de ruimte te geven op het elektriciteitsnet, doen we dat vanuit onze overtuiging dat we alleen samen de energietransitie kunnen versnellen.”
Waterstof en groen gas
Een aantal coöperaties werkt aan waterstofprojecten. Een voorloper is de Zutphense waterstofcoöperatie GldH2. Andere initiatieven zijn te vinden in Lochem, Peel en Maas, Goeree-Overflakkee en Terneuzen. Een initiatief in Alkmaar ligt voorlopig stil.
Een aantal coöperaties werkt aan groengas- of biogasprojecten. De initiatiefnemers zijn vaak lokale agrariërs. Een aantal projecten is beschreven in de Lokale Energie Monitor 2021. We volstaan hier met een update van een aantal waterstofprojecten.
Uitgelichte projecten
GldH2: een Gelderse waterstoffabriek (Zutphen, Gelderland)
Coöperatie GldH2, de eerste (en enige) waterstofcoöperatie van Nederland, werkt al ruim vier jaar aan plannen voor een waterstoffabriek.
De waterstof willen ze produceren ze met lokaal, duurzaam opgewekte stroom, onder andere van een zonnepark dat coöperatie ZutphenEnergie zal realiseren. De afspraken met een lokale metaalproducent zijn gemaakt; deze stelt de grond beschikbaar en zal de waterstof via een ondergrondse pijpleiding afnemen.
Het ontwikkelfonds Oost NL, Cleantech Regio en de gemeente ondersteunen het project. De waterstoffabriek vergt een investering van 10 miljoen euro. Voor de helft van dit bedrag is subsidie aangevraagd bij de provincie Gelderland en het EU-programma REACT.
Een turbulent jaar
Het was een turbulent jaar voor de coöperatie. In mei 2022 was het feest: de bouwvergunning was binnen. Nog geen twee maanden daarna kwam echter het bericht dat de subsidieaanvraag was afgewezen door de provincie, een enorme teleurstelling voor de initiatiefnemers en de partners. Het bezwaar dat GldH2 vervolgens maakte werd ongegrond verklaard. Zonder subsidie dreigt het project vast te lopen.
De initiatiefnemers zijn nu in gesprek met kapitaalkrachtige bedrijven die de fabriek ook zonder subsidie maar met met warme steun van de gemeente willen bouwen. Er zijn nieuwe kansen ontstaan door het koppelen van nieuwe stroomopwek aan waterstofproductie, waardoor het net minder wordt belast.
Waterstofpilot H2L (Lochem, Gelderland)
Lochem haalde het nieuws met een wereldprimeur: in december 2022 kregen de eerste monumentale woningen in Lochem een cv-ketel die op 100% waterstof brandt en een aansluiting op zuivere waterstof.
Er doen twaalf woningen mee aan de waterstofpilot, een project van burger-energiecoöperatie LochemEnergie, netbeheerder Alliander, cv-ketelfabrikant Remeha, Kimenai Installatiebeheer en de buurtvereniging. De waterstof wordt op dit moment nog niet duurzaam geproduceerd.
Zonnepark Spiesberg (Peel en Maas, Limburg)
Coöperatie Peel Energie en projectontwikkelaar MorgenZon ontwikkelen Zonnepark Spiesberg, dat direct zonnestroom zal leveren aan een lokale waterstofproducent.
Peel Energie: “Omdat het lokale elektriciteitsnet niet altijd beschikbaar is voor lokaal opgewekte elektriciteit, gaan we de groene elektriciteit omzetten in groene waterstof. De waterstofproductie is gepland bij een recreatiepark in de gemeente Horst aan de Maas. Het is de bedoeling dat de restwarmte van de elektrolysers gebruikt wordt voor de verwarming van het zwembad.”
Groen waterstofgas voor Graft-De Rijp (Alkmaar, Noord-Holland)
In Alkmaar onderzocht Energie Coöperatie Graft-De Rijp of groene waterstof geschikt is voor aardgasvrij en duurzaam wonen. Uit onderzoek bleek dat verwarmingsketels op waterstofgas voor de dorpen Graft en De Rijp en de bouw van een waterstofproductie-installatie op het industrieterrein kansrijk zijn. Een PAW-aanvraag (Programma Aardgasvrije Wijken) is afgewezen en het project ligt (voorlopig) stil.
Meer innovatieve projecten
We sluiten af met een korte opsomming van andere innovatieve ontwikkelingen. In de Lokale Energie Monitor 2021 zijn deze uitgebreider beschreven.
Energieopslag
De interesse in energieopslag neemt toe, ook onder coöperaties. Twee coöperaties spelen een duidelijke voortrekkersrol in de ontwikkeling van grootschalige (buurt)batterijen: WeertEnergie (Limburg) en Endona uit Heeten (Overijssel).
Beide exploiteren een zonnepark en combineren dat met opslagtechnologie. Ze zijn daarnaast ook actief op de flexmarkten. Ook op Ameland is een batterij gepland.
Cablepooling
Om de netten te ontlasten, wordt geëxperimenteerd met cablepooling, een gecombineerde aansluiting voor wind- en zonneparken op één aansluitlocatie. Dit is een nieuwe techniek waarin Energiecoöperatie WPN in Nijmegen voorop loopt.
Directe levering
Daarnaast zoeken coöperaties naar mogelijkheden om via een directe lijn stroom te leveren aan een grote energieverbruiker in de omgeving. Dat levert een kostenbesparing op omdat geen nieuwe aansluiting nodig is, of omdat met een kleinere aansluiting kan worden volstaan. Zonnepark Brinkenweg in Apeldoorn is er een actueel voorbeeld van.
Mobiliteit
Van tenminste 50 coöperaties weten we dat ze actief zijn met duurzame mobiliteit (situatie eind 2021). Deze coöperaties bieden elektrische deelauto’s aan voor buurtbewoners, hebben eigen laadpalen in eigendom en/of leveren eigen opgewekte stroom voor de laadpalen. In hoeverre deze trend doorzet is niet onderzocht voor 2022.
Nieuw is het initiatief van de coöperatie Betuwewind uit Geldermalsen en drie aannemers: Watthub Geldermalsen. De partijen willen een laadplein ontwikkelen voor elektrische vrachtwagens en zwaar materieel. De coöperatie levert de stroom uit haar windpark en neemt 40% van de aandelen in handen. De aannemers kunnen op deze manier een dijkverzwaringsproject volledig emissieloos uitvoeren. Ook van belang met oog op de stikstofproblematiek. Het benodigde geld is al opgehaald bij de leden (850.000 euro). Een wereldprimeur volgens Betuwewind.
Vorige hoofdstuk
De Lokale Energie Monitor 2022 is een gezamenlijke uitgave van klimaatstichting HIER en Energie Samen.
Op de hoogte blijven?
Ontvang tips, artikelen, nieuws en meer! Geef hieronder aan welk thema je voorkeur heeft.
Lees voor meer informatie ons privacybeleid