6. Financieel

Bij coöperatieve energieprojecten investeren de leden van de coöperatie samen in het windpark, zonnedak of zonnepark. Het is een vorm van financiële participatie. De manier waarop dat gebeurt, verschilt.

Meestal haalt de coöperatie geld op bij haar leden en leent ze daarnaast bij een bank of fonds. De coöperatie is (mede)eigenaar van de installatie (of van de bv waarin de installatie is ondergebracht). De leden van de coöperatie hebben zeggenschap over de projectontwikkeling en exploitatie, én over de besteding van de opbrengsten.

De opbrengsten (na aftrek van kosten) komen beschikbaar:  

• als rendement voor de leden die mee-investeren (en voor andere investeerders),
• voor investeringen in nieuwe projecten,
• voor de omgeving.

De coöperaties storten meestal een bijdrage in een gebieds- of omgevingsfonds. Soms steunen de coöperaties projecten zonder tussenkomst van een fonds. Bewoners, bedrijven en verenigingen uit de omgeving kunnen een bijdrage aanvragen voor maatschappelijke projecten, zoals voor leefbaarheid, duurzaamheid, natuur, welzijn en versterking van de gemeenschap.

Vaak beheert een onafhankelijke stichting het fonds en bestaat het bestuur uit lokale vertegenwoordigers. Ook niet-coöperatieve wind- en zonneparken storten geld in gebiedsfondsen¹.

1. Participatiemonitor 2021. Richtbedrag Gedragscode acceptatie & participatie wind op land (2014, herziene versie november 2020): 0,50 euro per opgewekte MWh.

Financieel deelnemen of participeren gebeurt op verschillende manieren. In de praktijk zien we twee hoofdvormen: met ledenkapitaal of met obligaties.

• Met ledenkapitaal (participaties) is een vorm van kapitaalinleg waarbij de deelnemers een bedrag in de coöperatie (of de windpark-bv) investeren en een jaarlijkse winstuitkering ontvangen. Ze verdienen hun inleg terug en behalen rendement op hun investering. Er is geen terugbetalingsverplichting. De investering is niet opvorderbaar.

• Een obligatie is een lening van een deelnemer aan de coöperatie (of de windpark-bv) waarover de deelnemer jaarlijks rente ontvangt. De lening wordt binnen de afgesproken looptijd afgelost. Dat kan lineair (elk jaar een gelijk deel) gebeuren of annuïtair (aflopend, waarbij rente en aflossing jaarlijks gelijk zijn). De lening is opvorderbaar en moet (ooit) terugbetaald worden.

Participaties en obligaties worden meestal uitgegeven in delen van bijvoorbeeld 50, 100, 250, 500 of 1000 euro per stuk (of in uitzonderlijke gevallen in grotere delen), of een andere eenheid zoals van een zonnepaneel.

Zie voor meer info de DeelnemersDesk van Energie Samen. 

Wind- en zonneparken

Als we naar de voorbeelden van de wervingscampagnes voor wind- en zonneparken (2018-2022) kijken, dan krijgen we het volgende beeld:

• Het bedrag dat coöperaties (willen) ophalen varieert van 20.000 tot 3,5 miljoen euro, met uitschieters naar bijna 10 en 12 miljoen euro voor Windpark Krammer in 2018 en 2021. De doelen wordt meestal gehaald of zelfs overschreden.
   
• De hoogte van het opgehaalde bedrag is uiteraard gerelateerd aan de projectomvang en het benodigde eigen vermogen. (Gemiddeld voor windparken: 200.000 euro per MW, zonneparken: 180.000 euro per MW met grotere variatie). We hebben geen zicht op wat coöperaties uit eigen middelen inbrengen (spaargeld uit bestaande projecten).

• Gangbaar is een kapitaalinbreng van 15-20% van het investeringsbedrag. Gemiddeld bij windparken: 15%, zonneparken: 20% met aanzienlijke variatie (2-67%).
   
• De meeste coöperaties geven obligaties uit van 50 tot 500 euro per stuk.
   
• Er is vrijwel (altijd) sprake van een maximuminleg van 2.500 tot 20.000 euro (met één uitschieter naar 250.000 euro) per deelnemer.
   
• De verwachte rentes voor obligaties liggen tussen de 2,5 en 4,5% (met uitschieters naar 6-7%). 
   
• De looptijden van de obligaties zijn meestal rond de 15 jaar, maar variëren van 5 tot 25 jaar (levensduur van het project).

• Deelnemers moeten lid zijn van de coöperatie en in de omgeving wonen, of op zijn minst hebben leden voorrang. Er is een duidelijke lokale binding tussen deelnemer en project.

Zie ook de bijlage Voorbeelden wervingsacties wind- en zonneparken (Excel).

Zonnedaken

De financiering van zonnedaken is divers. In vroegere jaren werd 100% van de investering betaald door de deelnemers. Inmiddels werken coöperaties vaker met leningen.

Er zijn vele voorbeelden waarbij de deelnemers minimaal inleggen en fondsen of banken het grootste deel voor hun rekening nemen. Op basis van een kleine steekproef zijn we uitgegaan van een gemiddeld inleg van 50% van het investeringsbedrag.

We hebben deze bevindingen gebruikt om een inschatting te maken van de omvang van de geldstromen in tabel 6.1.

De werving van kapitaal met obligaties of participaties stelt hoge eisen aan de uitvoering en daarmee ook aan de professionaliteit van de coöperatie. Werving moet gebeuren conform de eisen van de Autoriteit Financiële Markten, privacywetgeving etc.

Een aanzienlijk aantal coöperaties werkt samen met gespecialiseerde dienstverleners zoals crowdfundingplatforms. De meeste coöperaties organiseren de uitgifte zelfstandig, met ondersteuning van collega-coöperaties of, sinds 2022, met ondersteuning van de DeelnemersDesk van Energie Samen.

De lastigste fase is de vroege ontwikkelfase, waarin wel kosten gemaakt worden maar realisatie onzeker is. Voor (aanvullende) financiering in de risicovolle ontwikkelfase zijn er inmiddels diverse mogelijkheden:

• Ontwikkelfonds voor energiecoöperaties (zie tekstkader verderop)
   
• Risicodragende ontwikkelleningen van provinciale fondsen zoals het Energiefonds Drenthe, Energiefonds Overijssel (via LEI-F), het Groningse Fonds Nieuwe Doen en het Friese Fûns Skjinne Fryske Enerzjy.
   
• Ontwikkelmaatschappijen zoals het Brabants Energiefonds (via de Brabantse Ontwikkelings Maatschappij) en Oost NL. In Overijssel financierde de Herstructureringsmaatschappij Overijssel de ontwikkeling van een zonnedak voor (zie het voorbeeld van Enschede Energie in het hoofdstuk Zon. 
   
• Subsidies van provincies en gemeenten. Bij meer kleinschalige projecten gebruiken de coöperaties vaak een subsidie als startkapitaal.
   
• Voorfinanciering door collega-coöperaties.

De genoemde financiers hanteren ieder eigen financieringsvoorwaarden. Dit betekent dat de mogelijkheden voor coöperaties ook afhankelijk zijn van de provincie, regio of gemeente waarin ze gevestigd zijn.

De voorwaarden van het Ontwikkelfonds voor Energiecoöperaties zijn gelijk in de vier provincies en de regio waar het fonds is opengesteld.

Wind- en zonprojecten met een vergunning en SDE++-beschikking zijn in principe financierbaar bij de reguliere banken. Specifiek voor coöperaties komen we daarnaast nog de volgende financiers tegen:

• Realisatiefonds: zie onder.
   
• Provinciale fondsen verstrekken leningen aan coöperaties of participeren als medeaandeelhouder en -eigenaar in projecten. Zie de hierboven genoemde fondsen.
   
• Overheidsbanken. BNG Bank, Stimuleringsfonds Volkshuisvesting en de Nederlandse Waterschapsbank financieren alleen projecten van overheden. Ze komen voor coöperaties in beeld als sprake is van gedeeld eigendom met een gemeente, provincie of waterschap en/of als een overheid zich garant stelt. De leningsvoorwaarden zijn gunstiger dan bij reguliere banken.
   
• Crowdfunding. Een coöperatie kan naast de eigen leden ook anderen mee laten financieren, bijvoorbeeld met een obligatieuitgifte. De coöperatie kan dat zelfstandig organiseren of een crowdfundingplatform gebruiken. Als deze mensen geen lid zijn van de coöperatie, hebben ze geen zeggenschap in het project.

De Subsidieregeling Coöperatieve Energieopwekking (SCE) is de meest gebruikte regeling voor collectieve zonprojecten. Deze regeling werd van kracht op 1 april 2021, waarmee de oude postcoderoosregeling kwam te vervallen.

Voor de grotere projecten maken coöperaties gebruik van de Subsidieregeling Stimulering Duurzame Energieproductie (SDE). Het meeste collectieve zonvermogen is met een SDE-subsidie gerealiseerd.

Salderen in combinatie met collectieve zonprojecten komt nog weinig voor. Het gaat dan om projecten van vóór 2015 en van verenigingen van eigenaars (VvE’s).

VvE’s maken gebruik van de oude én nieuwe (SCE) postcoderoosregeling. We volgen deze groep niet actief in de monitor, tenzij een VvE een eigen (productie)coöperatie opricht of samenwerkt met een lokale energiecoöperatie.

RVO geeft inzage in het aantal SCE-beschikkingen dat aan VvE’s is verleend: in totaal 21,waarvan 4 in 2022 zijn gerealiseerd (200 kW).

De Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO) is verantwoordelijk voor de uitvoering van de SCE. De SCE voor 2022 is per 1 december 2022 gesloten. De stand is op 1 december 2022 als volgt:

• In totaal zijn 1.130 aanvragen voor een SCE-beschikking binnengekomen. Verreweg de meeste aanvragen zijn gedaan in 2021 (totaal: 862). In 2022 waren dat er substantieel minder, namelijk 268.  
   
• Opvallend is dat meer dan de helft (53%) van de aanvragen ook weer is ingetrokken of is afgewezen: ingetrokken door aanvrager zelf nadat een beschikking was verleend (32%), door de aanvrager vóór verlening (7%) of door RVO na verlening (3%). 11% van de aanvragen is afgewezen door RVO. 45% van de ingetrokken of afgewezen beschikkingen was aangevraagd door huurderscoöperaties.
   
• RVO heeft in totaal 518 beschikkingen verleend (totaal: 58,0 MWp). Acht aanvragen zijn nog in behandeling.
   
• Van de verleende beschikkingen is driekwart (74%) toegekend aan een bewonerscoöperatie, 11% aan een huurderscoöperatie en 4% aan een VvE. Drie beschikkingen zijn verleend voor windprojecten, de rest voor zonprojecten.
   
• Het is niet uit te sluiten dat na 1 december 2022 (na de deadline van de LEM) nog aanvragen zijn ingetrokken of afgewezen. In maart 2023 publiceert RVO een definitief overzicht van 2022.

Noot: Er zijn meerdere SCE-beschikkingen per project mogelijk en wij clusteren een aantal beschikkingen als één project (bijvoorbeeld van de huurderscoöperaties). Het aantal SCE-beschikkingen van RVO is daarmee niet gelijk aan het aantal projecten.

Bron: RVO / Subsidieregeling Coöperatieve Energieopwekking

De Belastingdienst was van 2014 tot 2022 verantwoordelijk voor de uitvoering van de postcoderoosregeling (officieel Regeling Verlaagd Tarief).

In totaal waren bij de sluiting van de regeling 710 beschikkingen afgegeven (waarvan er drie zijn ingetrokken). Negen beschikkingen waren afgegeven voor windprojecten.

Na 31 maart 2021 zijn geen nieuwe beschikkingen meer afgegeven. Voor april 2021 verleende beschikkingen blijven van kracht tot het einde van de looptijd van het project.

Noot: Er waren meerdere postcoderoosbeschikkingen per project mogelijk. Het aantal postcoderoosbeschikkingen voor zonprojecten (701) wijkt daarmee af van het aantal projecten in de Lokale Energie Monitor (592).